Kulesi isifundo ngizathanda ukuthi kengabelane lani ngochago lokudla okwenziwa ngalo. Luya lufiphala ulwazi lwethu njengamaNdebele ngokudla kwethu kwezolo. Ngizathanda ukuthi kesikhumbuzane njalo sifundisane ngalolu udaba. Ngiyakholwa ukuthi umfundi wolimi kanye lombalisi wakhe bazaphathiseka ngalolu ulwazi. Amanye amagama achazwe kweyanywe engcazelweni eziqukethwe ku-Isichazamazwi SesiNdebele esahlelwa nguHadebe labanye. Ngiyakhuthaza abafundi lababalisi bolimi ukuthi babe laso ngoba singesokuqala ngqa olimini lwethu njalo silusizo kakhulu kofunda lofundisa ulimi. Nxa ungumbalisi loba umfundi wolimi loba liyimuli lingelazo izichazamazwi zolimi lwenu lokuzalwa, hayi kuyabe kungamanga kuhle lapho. Silusizo lesi isichazamazwi ngoba phezu kokuthi ngeyame kwengikwaziyo langemva kokubuza abanye, ngiye ngaphathiseka kakhulu ngaso.

Inkomo zingumcebo wamaNdebele njalo uchago lungokunye ukudla okumqoka amaNdebele akuthola enkomeni. Abefuyile amaNdebele njalo uchago ludliwa sibili ngendlela ezehlukeneyo. Bekusithi nxa umnumzane engelazo, abalazo bebemphathisa ngokuthi bamsisele ukuze kusengelwe abantwana lokuphathisa ekulimeni. Ukusisa yisenzo sokweboleka omunye inkomo ukuze aphathiseke ngochago, umquba lokulimisa. Osiselweyo ubengelalo ilungelo lokuthi azihlabele kulezo inkomo adle lemuli yakhe. Bekuthi ngemva kwesikhathi esithile umnini wazo esezithatha abongwe obesiselwe ngezimbalwa nxa eziphathe kuhle njalo zimvumile.

Ngokwemvama amaNdebele abedume ngochago lwenkomo hatshi olwembuzi, izimvu loba olwabobabhemi lezinye izifuyo ezilochago. Sekukhona amaNdebele asesenga imbuzi. Lanxa kungabe zazisengwa imbuzi endulo, kwakungavamanga lokhu ngoba uchago olwaludumile ngolwenkomo. Ngenxa yokubampofu kumbe ukuthanda olwembuzi bakhona ababezisenga. Kukhulwa, abafana babesethuselwa ngokuthi bangadla uchago lwembuzi bayalunywa ngolonyovu. Kakho ofisa ukulunywa ngolonyovu ngoba bangakuluma usala uvuvuke usesabeka. Lamehlo angavaleka nxa bekulume kubi ebusweni. Bengingakezwa ngabasenga izimvu labobabhemi.

Ngokwemvama ukusenga kwakungumsebenzi wabafana njengalokhu kuyibo ababeselusa. Yebo-ye ayekhona amankazana ayeselusa njalo esenga, kodwa kwakwande abafana. Lokhu kwakusenzeka ikakhulu emulini lapho okwakungela khona abafana loba nxa abafana bebancane. Ekusengeni lapha bekuklezwa. Ukukleza yisenzo sokusengela uchago emlonyeni ngesikhathi kusengwa. Kusadliwa ngoludala, inkomo bezisengelwa emathungeni loba eziganwinini ebezibazwa ngomganu loba ezinye izihlahla ezifanayo. Kulezi insuku sekusengelwa emagabheni lemapheyilini. Amasi abesethelwa eguleni, kodwa kulezi insuku asesethelwa emapheyilini lemiphikeni. Bekusithi nxa igula lingahlala kakhulu lingageziswa libe lomkhuthu. Umkhuthu liphunga elingemnandi elikhutshwa ligula eselilesikhathi lingageziswa. Ngalokho-ke, bekudingeka ukuthi ligeziswe ngezikhathi ezifaneleyo ukuze amasi avuthwe kuhle njalo igula lingabi lephunga leli elibi.

Nanku okunye okumqoka okumele sikwazi ngochago lokudla okwenziwa ngalo.

  1. Uchago: Uchago luketshezi loba sithi amanzana amhlophe aphuma embeleni yezifuyo ezimunyisayo ezifana lenkomo, imbuzi, izimvu labobabhemi. Zikhona izihlahla ezikhupha uchago. La amanzi aphuma ezihlahleni lezi athiwa luchago ngoba elombalo wochago olwejwayelekileyo olutholakala ezifuyweni. Izihlahla ezikhupha uchago zibalela umhlonhlo lengotsha. Uchago lwenkomo lungadliwa lungaphekwanga lunjalo nje lusanda kusengwa loba lubiliswe kumbe lwethiwe lube ngamasi loba kwenziwa ezinye indlela zesikhiwa esezikhona ezijonge ukuthi luhlale isikhathi. AmaNdebele alakho ukuthi avube ngalo lunjalo loba lubilisiwe. Lokhu kungenziwa lesitshwala, uphuthu/umpholokoqo loba lamathanga kumba amakhomane kusiya ngokuthi umuntu uthanda kuphi.

Ukudliwa kochago bekulemikhuba ethile. Umalukazana lomkhwenyana ongakakhululwa ekhaya ubengavunyelwa ukudla iloba yiwuphi umhlobo wochago olusengwa lapha ekhaya kubalela lolufakwe etiyeni imbala; angisakhulumi ngamasi ngoba bekungaba yinhlamba umuntu athukwa ngawo engenxa yephutha leli.

  • Amahlaka: Amahlaka ngumhlobo wochago lwenkomo esanda kuzala odliwa ngabafana. Amahlaka aphawuleka ngombala wawo olithanga njalo nxa esephekiwe ngokuwabilisa aphenduka abe engathi ngamasi. Inkomo ephuma amahlaka iyabe ilenkonyane engakawi ufokothi (inkaba). Lolu luchago lwenkomo olungakahlambuluki njalo alungeni ekhaya. Bekuzila izolo ukuthi amankazana adle amahlaka. Amahlaka aphekelwa esibayeni njalo kuyazila ukuthi angene ekhaya. Lembiza zokuwapheka azingeni ekhaya. Kuphekwa ngazo zigeziselwe khonale esibayeni njalo zigcinwa khonale esibayeni.
  • Umthubi: Umthubi ngumhlobo wochago lwenkomo esanda kuzala esidlulile esigabeni sokuba lamahlaka. Kwande ukuthi inkonyane iyabe isiwisile ufokotho lapho unina esekhupha umthubi. Umthubi udliwa ngabafana kuphela njalo uphekelwa esibayeni. Umehluko wawo emahlakeni usekuthini ekuwuphekeni wona awuvuthwa uphenduke ube engathi ngamasi. Wala uluchago besekuthi ukuze kwenziwe umthubi ujiye kufakwa impuphu elingeneyo. Kwakuthi abadala bengananzelela isenzo sabafana sokuthi sebedinga impuphu ukupheka umthubi babahle bazi ukuthi lezo nkomo ezisengwayo sezisiba lochago oseluzahlambuluka oseluzasengwa lungene ekhaya. Bekuzila izolo ukuthi amankazana adle umthubi. Umthubi uphekelwa esibayeni njalo kuyazila ukuthi ungene ekhaya. Lembiza zokuwupheka zazingangeni ekhaya. Kwakuphekwa ngazo zigeziselwe khonale esibayeni njalo zigcinwe khonale esibayeni.
  • Amasi: Amasi luchago oseluvuthwe kuhle lwavuthwa lwaphelela. 
  • Ihiqa: Ihiqa ngamasi angakavuthisisi. Ukuze amasi avuthwe kudingeka amalanga athile njalo kuya langegula okwethelwa kulo lalomumo womkhathi. Nxa igula lisanda kugeziswa njalo kungathi kumakhaza ayaphuza ukuvuthwa amasi, ungawaphangisela uwathola elihiqa. Bakhona abanye abalithandayo ihiqa abakhetha ukuthi badle lona kulokulindela ukuthi amasi avuthwe.
  • Umlaza: Umlaza ngamanzana aluhlaza njalo amunyu aba ngaphansi eguleni nxa kwethiwe amasi esevuthiwe. Kwezinye imuli ubungaphongulahlwa nje umlaza. Abafana bebewuqunga ngochago olusanda kusengwa uphenduke umqungo okulihiqa elihle elinathekayo. Kweminye imizi ubuphiwa izinja lokhu amaNdebele abezifuyile. Kweminye imizi izalukazi beziwunatha ukucitsha umhawu lelanga, lokukhipha amadino kanti njalo zikholisa lokuba munywana kwawo.
  • Izankefu: Izankefu ngamasi amahle ajiyileyo akhanyiweyo angaselawo umlaza, ayizigaqagaqa ezinhle. Zingasetshenziswa ukwenza umcaba. Umcaba yikudla okulungiswa ngamabele aphekiweyo asecholwa ahlanganiswa lezankefu. Kulezi insuku umcaba udliwa njengesidlo sokugeza inhliziyo, idizethi. Kungatshetshwa ngazo izankefu umuntu esidla isitshwala loba kuvutshwe ngazo umuntu esidla amathanga loba umfahla. Umfahla yisinkwa somumbu esenziwa ngomumbu omanzi ophekwayo ube usucholwa uxhwathiswe ubunjwe kuhle ugoqelwe ngamakhasi omumbu omanzi. Ukuze kube lezankefu, bekuthi amasi esevuthwe kuhle kucengwe umlaza ngomunge. Umunge yisikhala esingaphansi kwegula esisetshenziswa ukulahla umlaza. Umunge lo uvalwa ngengcotho. Ingcotho lilembu okuvalwa ngalo umunge.
  • Ulaza: Ulaza ngumhlobo wamafutha atholakala echagweni oluvuthiweyo. Luba ngaphezulu kwamasi ethiweyo lulombala olithanga elimhlophe. Ulaza luyengulwa kungakakhiwa amasi kuphekwe ngalo umfuma. Umfuma ngumhlobo wamafutha okugcoba abevamile kusadliwa ngoludala. Abanye bafaka uluza emibhideni efana lebhobola loba umfushwa wendumba loba owolude. Luba luhle kakhulu nxa inkomo ezisengwayo sekuyileziyana esezimunyisa amaguqa asezaphusa. Lumnandi okwamagama ulaza okokuthi bekuthi nxa ekhaya kulabantwana ababukhali loba omalukazana ababukhali bengule lona batshiyele abanye amasi loba ihiqa elingasela laza. Ukuze amasi loba ihiqa libe mnandi bekusithi okha kuqala amasi awahlanganise kuhle loba akhe eceleni angaze engula ulaza lodwa ukuze umuntu wonke aluthole. Ulaza yilo njalo olwenza ibhata.
  • Isathiyane/Isathiyani: Isathiyane lilambaza eliphekwa ngochago lwenkomo ezilochago oseluhlambulukile oselungena ekhaya njalo oselungethiwa amasi luphekise letiye. Isathiyane siphekwa ngokubilisa uchago luhlanganiswe lempuphu elingeneyo ezenza kube lilambazi elihle. Isathiyane asilawo umkhuba ekudliweni kwaso ngaphandle nje kubomalukazana labakhwenyana abangakavunyelwa ukudla uchago lwalapha ekhaya.