Sesihlangane kule iviki lapho esizaxoxa khona ngolunye uphawu olumqoka nxa kuhlaziywa loba kucutshungulwa inkondlo. Kuviki edluleyo sakhangela uphawu lwesibili udaba/indikimba/okumunyethweyo/okuqukethweyo. Saveza ukuthi ekulobeni kwakho njengembongi kumele ubone ukuthi inkondlo yakho iphezu kodaba oluthile, ilokuthile ekuquketheyo okuyikho lokho ofisa ukuthi ukudlulise kuzulu.

  Udaba lwenkondlo lungakhelwa kuloba yini, kodwa lokhu ngakutsho ngaphambilini, imbongi ilomsebenzi omkhulu, ayiphongu loba ngaloba yini nje. Kumele kube khona okuthile osekuyiswelise ubuthongo, ezidla ngakho, efisa ukuthi ikubhodle njalo lokhu kumele kube yinto eyivusa usinga loba ugqozi lokuthi ilobe. Okuqukethwe yinkondlo kungaba ludaba olusematheni kazulu njalo okucelwana ngalo isawudo kuvukiswanwa lokutshoniswana ngalo.

  Njengoba ngaveza ukuthi imbongi ilomlandu emphakathini, inkondlo yayo kumele ibe ilenjongo loba inhloso. Kumele kube sobala lokho efisa ukuthi ikufeze emphakathini. Injongo yembongi yakhelwa edabeni lwenkondlo. Okuqukethwe yinkondlo yikho okuveza lokho okujongwe yimbongi. Kusifundo sakuqala ngaveza sobala ukuthi kwele-Africa, injongo yokubhala nje ngenjongo yokuzibhalela nje ayilandawo. Kumele imbongi ilimuke ukuthi ayibhaleli ukulibazisa lokukholisisa nje, kodwa kunengi ekwetheswa njengomthwalo emahlombe ayo.

  Ingcitshi ezicubungula inkondlo ziqinisa ukuthi inkondlo ziphethe indima enkulu empilweni zabantu njengalokhu bezisenza kusadliwa ngoludala, lapho ezazibukeza impilo njalo zijonge ukuqondisa lokufunzelela impilo. Lokhu akutsho ukuthi imbongi akumelanga ibhalele ukulibazisa, lokhu kumele kube ngenye yezinjongo ezimqoka zayo, hatshi ukuthi ibhalele ukulibazisa nje kuphela isizwe sigalula phakathi kwenhlupho ezingaka ezidinga ukuthi zikhangelisiswe njalo zilungisiswe. Akumelanga itshaye indiva lokhu okudla uzulu kumswelisa ubuthongo. Kumele ijonge ukuphuma lamasu lamaqhinga okukhangelisisa izinto ezihlupha uzulu.

  Emphakathini wamaNdebele, imbongi ikhangelelwe ukuthi:

  • ijonge loba ihlose ukuthi ifundise ngempilo
  • icebise
  • iduduze
  • ilibazise
  • ikhuthaze
  • ilimukise
  • ixwayise, njalo
  • iqoqe, igoqe

Nansi imilandu yembongi emqoka:

  1. Iba njengomuntu olelihlo elibukhali okwengqungqulu, elibona ngale lapho okungeke kubone khona uzulu. 
  2. Indlebe zayo kumele zibe bukhali okweganyana. Kumele izwe kuqala okuzakwenzakala ikuvezele uzulu.
  3. Ingumlomo kazulu, ikakhulu lo ongelamandla okuzikhulumela lokuzimmela. Imbongi ikhangelelwe ukuthi ilwele amalungelo alabo abephucwa amalungelo abo, igobe ibuye igoqe amakhosi leziphathamandla zonke nje ezingabusi kuhle.
  4. Njengembongi yezolo, imbongi yalamuhla kumele ijonge ukukhumbuza ababusi ukuthi, inkosi yinkosi ngabantu lokuthi ubukhosi ngamazolo. Kumele isebenzise ubuciko lobugabazi bokuphatha udaba ifeze injongo yayo.
  5. Imbongi ilomlandu woqondisa inkolo zamanga, ichaye  sobala iqiniso.
  6. Ekulobeni kwayo imbongi kumele ihlose ukuthi ifundise lokulondoloza imbali, ulimi, imikhuba, inkolo lamasiko omphakathi.
  7. Kumele injongo yayo ibe ngeyokuthi isifundise indlela yokusebenzisa ulimi lokuthi kugatshazwa njani ngalo.

  Ukuze iphumelele ukufeza inhloso loba injongo yayo, imbongi kumele yazi ukuthi isebenzisa njani ulimi oluzaphathisa ukuthi ifeze lokhu ekujongileyo. Kusigaba esilandelayo ngizatshuka udaba lwemizwa evuswa yinkondlo. Ngemva kokubala inkondlo yakho mizwa bani equbukayo? Sizwa njani? Isitshiya sikusimo bani inkondlo yakho?

Umlobi nguDr Eventhough Ndlovu ongumbalisi lomkhulu weDepartment of African Languages and Literature e-University yeZimbabwe.