Sesihlangene njalo kuleliviki lapho esikhukhuza khona udaba lwempawu ezimqoka ezikhangelwayo nxa kuhlaziywa loba kucutshungulwa inkondlo. Kuqakathekile ukuthi njengembongi wazi ukuthi labo abazabala umsebenzi wakho kuyini abayabe bekukhangelele.

Kuviki edluleyo sikhangele uphawu lwakuqala, ulimi lwenkondlo. Ngaveza ukuthi, ekulobeni kwakho njengembongi, kuqakathekile ukuthi usebenzise ulimi oluqondileyo njalo oluyifaneleyo inkondlo yakho. Kumele ulobe ngesiNdebele esiqondileyo, uxwaye ukuhlambaza, uhloniphe njalo ugcwigcwize ungaze wathi bhadla okuzilayo.

Ngaveza njalo ngaqinisa ukuthi kumele inkondlo yakho uyihlobise njalo uyinonise ngolimi oluhlabusayo lolukhangayo. Ngagcizelela ukuthi lokhu ungakwenza ngokugabaza ngolimi usebenzisa incezu zenkulumo ezifana lezifenqo zenkulumo ezibalisa ihaba, isifaniso, ukubhuqa, isingathekiso, ukwenzasamuntu, isiqathaniso lenhlonipho. Ngengeza ngokuthi, lokhu ungakwenza njalo ngokusebenzisa imifanekiso lezenzukuthi eziphathisa ukwakha umfanekiso wengqondo walokho ophezu kwakho.

Kule iviki ngithanda ukuthi siqhubekele phambili sikhangele olunye uphawu olumqoka ekulobeni inkondlo. Nxa sicubungula loba sihlaziya inkondlo, siyakhangela njalo udaba lwayo. Abanye babiza udaba lwenkondlo ngokuthi yindikimba yayo loba ekumumetheyo kumbe ekuquketheyo. Ekulobeni kwakho njengembongi kumele ubone ukuthi inkondlo yakho iphezu kodaba oluthile, ilokuthile ekuquketheyo okuyikho lokho ofisa ukuthi ukudlulise kuzulu. Udaba lwenkondlo lungakhelwa kuloba yini, kodwa lokhu ngatsho ngaphambilini ukuthi imbongi ilomsebenzi omkhulu, ayiphongu loba ngaloba yini nje. Kumele kube khona okuthile osekuyiswelise ubuthongo, ezidla ngakho, efisa ukuthi ikubhodle njalo lokhu kumele kube yinto eyivusa usinga loba ugqozi lokuthi ilobe. Okuqukethwe yinkondlo kungaba ludaba olusematheni kazulu njalo okucelwana ngalo isawudo kuvukiswanwa lokutshoniswana ngalo.

Udaba lwenkondlo lungakhelwa ezehlakalweni zempilo ezenzakalayo loba ezedlulayo kumbe ezizayo ngoba imbongi ilelihlo lengqungqulu elibona okungeke kwabonwa kalulu ngolunengi. Esifundweni sami sakuqala ngaveza sobala ukuthi kwele-Afrika, ayikho indawo yembongi ephonguloba nje ngenjongo yokuzibhalela izikholisela nje. Imbongi ilomlandu omkhulu kuzulu, ngakho udaba lwenkondlo yayo kumele lube lomutsho kuzulu. Kunengi okwenzakalayo emhlabeni esiphila kuwo okumele imbongi zibhale ngakho. Lokhu kubalela inhlupho uzulu abhekane lazo ezibalela ukuguquka komumo womkhathi, inkohlakalo, indlala, inkethabetshabi, imikhuhlane esibhahile, izenzo ezimbi lezinhle lokunye okunenginengi.

Kuyadanisa ukuthi kulezi insuku zimbalwa imbongi ezibhalayo, kodwa njengozulu sigalule phakathi kwezinzima inhlupho ezidinga ukulungisiswa. Kulusizi ukuthi imbongi zisonge izandla kungathi konke kuhamba kuhle. Kunengi okumele sibhale ngakho, ngoba njengozulu siphakathi kwelitshe lembokodo ngenxa yenkohlakalo lokuguquka komumo womkhathi. Ngakwelinye icele, imikhuhlane efana le-AIDS layo isithintithe imbokodo yaqothula lesisekelo, yaphendula imizi eminengi yaba ngamanxiwa.

Kulokufuthelana ngaphakathi kwenzalo kaMthwakazi ngoba kulokuthukuzelana induku emlotheni okulokhu kukhona, okuveza sobala ukudingeka kokuthi kukhunyiswane umlotha kugezelwane amanxeba, kuxolelwane njalo abantu babhodle. Imbongi zilengxenye enkulu endabeni ezifana lalezi, kodwa okudanisayo lokudabukisayo yikuthi zisonge izandla azenzi lutho. Ziphika ngokuloba ngezinto ezingathunukiyo, ezipholileyo nje. Kunengi okwenzakalayo lapho esiphila khona okungabumba indikimba yezinkondlo zethu.

Ukwanda kwendaba ezisematheni kazulu leziswelisa uzulu ubuthongo kuveza sobala ukuthi kunengi esingakhela kukho udaba lwenkondlo zethu. Ngikhuluma ngisenzenje kulodaba lwezijeziso zomnotho, amasanctions ngolwangaphetsheya olukhanya lusematheni kazulu, kodwa kazikho imbongi esezibhale ngawo zasicacisela sibili ukuthi avele ayini? Avele akhona yini? Alempumela kubani langaphi? Kungumlandu wembongi ukulimukisa, ukufundisa lokuqondisa ngezindaba ezinje. Ngizwa ngifikelwa ngolukhulu usizi nxa imbongi zithule nje zingenzi lutho ngendaba ezifana lalezi. Zithini imbongi ezavuthisa indlela lomdango nxa zibona sithule nje singathathi indawo yethu empilweni?

Asehlukane ujulisa umcabango uzibuza ngokuthi kuyini sibili ongaqala ngakho obona kudinga ukuthi kukhangelisiswe, sikhangelane lalokho engikubalise ngaphezulu. Ngikutshiyela ingqobe yokuthi ulomlandu, ngoba umkhulu umsebenzi ophambi kwethu. Kuzaze kube nini sithule singathi asiboni ukuthi kulesikhala esidinga ukugcwaliswa? Asihlangane kuviki ezayo lapho esizaphatha khona olunye uphawu olumqoka lwenkondlo, injongo loba inhloso yembongi.



Umlobi nguDr Eventhough Ndlovu ongumbalisi lomkhulu weDepartment of African Languages and Literature e-University yeZimbabwe.