Hawu, asengimangele ukuthi sesingene kunyanga yesificamibili emnyakeni! Hawu bo, sesinukelwa yiKhisimusi. Ngubani owayesazi ukuba unyaka wonalo ka2019 sizatotoba kuwo uze uphose uphutshe? Kunzima kulumela kunje emhlabeni lo uhlabayo! Ulithemba lamathemba lo esimthembayo! Nangu njalo lamhla uDr Eventhough Ndlovu esilethela amasu amqoka embongi ezisacathula lesezizenzele igama. Siyathemba amasu la uyawetshisa ukuze akusize ekulobeni kwakho ucine lawe usuyingcwethi yoqobo, mhlawumbe eyodumo.

AMASU AMQOKA EMBONGI EZISACATHULA LESEZIZENZELE IGAMA

Sesihlangane njalo kuhlandla lesithathu lapho engifisa ukuthi ngichaye sobala amaphutha enziwa zimbongi zalamuhla ekulobeni kwazo. Injongo yokwenza lokhu yikuthi silimukisane ngala amaphutha ukuze siwaxwaye ekulobeni kwethu. La ngamaphutha engiphawula ngeyame embonweni yezingcitshi ezihluza imibhalo yokuzibumbela sikhangelane lalokho okukhangelelwe kuzimbongi ezizipha umlandu wokubhalela uzulu.     Iphutha lakuqala engilibona emsebenzini yembongi zalamuhla ngelokuthi inengi lazo alisawazi sibili umlandu wazo. Ekulobeni kwembongi ezinengi, kuvela sobala ukuthi indaba emqoka yomsebenzi wembongi awusaziwa ngoba izinto ziyonakala, kodwa zikhona imbongi ezilomlandu endabeni zokubusa kwesizwe lenhlalakahle kazulu. Imbongi zalamuhla azisalimmeli iqiniso. Sezidume ngokuthatha icele. Sezawudela umkhuba wezolo wokukhuza lokhalimela otshaya ibatha lezigwenxa ekuhambeni lekwenzeni. 
   Imbongi zalamuhla sezawudela umlandu wazo wokuba ngumlomo, ilihlo, lendlebe zikazulu kanye lezababusi ngendlela eyiyo. Inengi lembongi ezibhala ngezombusazwe sezaphenduka zaba ngabahayi abakhuza  amakhosi, bewenza engathi angamasoka angelazo izici.   
  Ziyalifihla lezizimbongi iqiniso, zikhohlisa uzulu, ziloba imbali engaqondanga okuyinto engalethi ingqubelaphambili lokubambana. Ukungaphathi kuhle iqiniso kwenza abantu bahlale bethukuzelane induku emlotheni. Kwenza kubenzima ukuthi abantu bakhumisane umlotha lokuthi bagezelane amanxeba, babhodle, kuxolelwane kuyiwe phambili ngokubambana lokuthula. Imbongi ezinengi ezakhetha ukubhala ngezehlakalo ezibucayi eziphawula imbali yethu zidunga iqiniso zilivoxe zilibeke ngendlela eveza sobala ukuthi zibhalela ukuthi zitshengise inkonzo yazo kulabo ababusayo ngaleso isikhathi.  
 Njengalokhu ngatshengisa ngisebenzisa izibongo zikaLobhengula, imbongi yezolo ibingakwazi ukutshaya inja ifihla umphini. Ibilichaya sobala iqiniso njengoba linjalo ngoba isazi ukuthi libuhlungu, kodwa alibuqedi ubuhlobo, liyabakha, libuqinise njalo libusingathe. Ukupha ubufakazi balokhu engikusolayo, ngizanxusa ukuthi siziphe isikhathi sijulise imicabango sifunda inkondlo ezikuqoqo Giya Mthwakazi eziphatha ngesinye sesehlakalo esibucayi inengi elisixwaya ekulobeni, kodwa singesinye zezehlakalo eziphawula imbali yethu njengenzalo kaMatshobana. Ngikhuluma ngalesi esilandela isikhathi sisanda kuthola uzibuse.   
 Ngithanda njalo ukuthi sihluze ngelihlo lokhozi njalo elibukhali inkondlo ezikuqoqo Isidlodlo sikaMthwakazi eziphatha udaba lwempi yenkululeko lenkululeko ngokwayo. Imbongi ezilenkondlo kuleli iqoqo zethula impi yenkululeko kungathi yaba ngumthwalo olula nje kwabasundu ukuthi banqobe abamhlophe, kodwa siyazi ukuthi kwakungelula. Banengi abafayo kwelethu icele, njalo abethu babeke bakhulelwe sibili kube kubi. Okunye ezikuphosisayo yikuthi zenza engathi impi yalwiwa ngabalweli benkululeko kuphela, njalo abeselisa kuphela. Kodwa eqinisweni, siyazi ukuthi uzulu labesifazana labo bayilwa ngeyabo indlela impi njalo yibo ababephakathi kwelitshe lembokodo. 
   Kusobala ukuthi inengi lembongi lezi azilimmeli iqiniso. Ngokwenza lokhu, zehluleka ukufeza umsebenzi wazo wokuba ngumthombo loba isiphala sembali yesizwe. Indlela izehlakalo lezi ezethulwe ngayo yenza obalayo angalitholi iqiniso eliyilo sibili ngembali yesizwe sethu.   
 Ngalokho-ke, nginxusa ukuthi kesiziphe isikhathi kuleli iviki sifunde amaqoqo la sizibonele ngawethu engikusolayo ukuze sikuxwaye ekulobeni kwethu.    
Asihlanganeni esigabeni esilandelayo lapho engizaqhubeka khona ngixoxa ngamanye amaphutha avame ukwenziwa zimbongi ekulobeni kwazo. Ngizagxila emaphutheni okusebenzisa ulimi.

Umlobi nguDr Eventhough Ndlovu ongumbalisi lomkhulu weDepartment of African Languages and Literature e-University yeZimbabwe.