Sesihlangana kuliviki lapho esikhukhuza khona udaba lwamasu okuloba imibhalo yokuzibumbela. Lamhla sikhangela ulimi okumele ulusebenzise ekulobeni mlobi.


     Kuqakathekile ukuthi njengomlobi wemibhalo yokuzibumbela ube lekhono, ubungcitshi lobugabazi ekusebenziseni ulimi. Njengomlobi wemibhalo yokuzibumbela, ulomlandu wokufundisa labo abazabala ugwalo lwakho ulimi oluyilo.


1.       Kumele umsebenzi wakho ulotshwe ngesiNdebele qho esiqondileyo, ube-ke yisiphala solwazi solimi oluqondileyo.

2.      Kumele ulandele indlela yokubhalwa kwesiNdebele emisiweyo. Kusamele wehlukanise kuhle amabala njalo ubambanise kuhle amabala. Xwaya lokhu, esiNdebele onkamisa abalandelani. Kuyazila lokhu. Bangalandelana, bangalumbana, kweqiwe omunye, kudaleke unsingankamisa ofaneleyo loba sibehlukanise ngehayifeni.

3.      Sebenzisa kuhle impawu zokuloba zonke ukuze imitsho yakho ihleleke, izwakale kuhle.

4.      Xwaya ukukiliza ulimi ekulobeni kwakho, ngaphandle kwanxa lokhu kusenziwa ngenjongo yokuveza ukwehluleka komlingiswa othile ukukhuluma isiNdebele esiqondileyo. Sebenzisa isiNdebele esiqondileyo njalo esiyiso.

5.      Kumqoka ukuthi utshengise ubugabazi bakho ngolimi. Lokhu ungakwenza ngokunonisa lokuhlobisa umsebenzi wakho ngencezu zenkulumo ezimiselwe lokhu, ezifana lezifenqo zenkulumo ezibalisela ihaba, isingathekiso, ukwenzasamuntu, isiqathaniso lokubhuqa.

Isibonelo
Ihaba: Lathi lisithi qobhi kunina waphapha waze wayangena ngakibo ngoba eligwala lokucina.

Ukwenzasamuntu: Wezwakala uMkhwebu eyincoma intombi emhlophe umagwebu ngemva kokuthi mothu, kukhanya ukuthi bubukhali.

Isiqathaniso: Katshayi nje uyabulala.

Ukubhuqa: Muhle yimpisi.

Isenzukuthi: Wathi gwabu umnyango wabesithi gilikidi khonalapho, sathithibala.

Isingathekiso: Lunwabu lo ekwenzeni umsebenzi.


6.      Ulakho njalo ukulujiyisa ulimi lwakho uluhlobise ngezaga lezitsho. Incezu zenkulumo ezifana lezenzukuthi lazo ziyaphathisa ukwakha umfanekiso wengqondo kulo obalayo akubone ngawakhe kuphile kuye lokho okukhulunywa ngakho.

7.      Sebenzisa ulimi oluzakwenza indaba yakho ihlabuse, yehle ngomgogodla, kuthi obalayo akhangeke, athatheke ngolimi lwakho kumalele ukuthi alubeke phansi ugwalo engakaluphutshi. Khumbula ukuthi indlela osebenzisa ngayo ulimi kumele ifundise abazafunda ugwalo indlela yokugabaza ngolimi, ikakhulu abafundi abafundiswa ikhono lokubhala indaba zokuzibumbela. Bona ukuthi ulimi olusebenzisayo luhlaba lo obalayo umxhwele, lumqumbaqumbe lapho okudingeka khona, njalo lumdangalise agcwale usizi lesithuli lapho okudingeka khona. Konke lokhu, ukwenza nje ngobugabazi ngolimi.

8.      Sekungumkhuba ukuthi abalobi balezi insuku benze iphutha lokuloba besebenzisa inhlamba lamagama angahloniphisiyo, behlambaza nje. Akuqondanga lokhu ngoba ulimi olunjalo luzasixhwalisela abantwana, lubole. Thina njengamaNdebele siyakhetha amabala. Asiphongukhihliza nje ingqe yiliphi elifike emkhumbulweni wethu. Siyagcwigcwiza. Sisebenzisa amabala ahloniphisayo. Yebo-ye, kungenzeka ukuthi kube lezehlakalo lapho abalingiswa abasebenzisa lolu ulimi kuliwa loba kuvezwa ukukhohlakala lokuswela kwabo ubuntu, kodwa kuveze ukuthi lokhu kuyikutshaya ibatha lokuba lezigwenxa emlonyeni yalabo balingiswa.

Asihlangane kuviki elizayo lapho esizaphatha khona ngabalingiswa abazabumba njalo bavuthise indaba yakho.

Umlobi nguDr Eventhough Ndlovu ongumbalisi lomkhulu weDepartment of African Languages and Literature e-University yeZimbabwe.