Ngikwamukele mfundi webanga lemfundo yesecondary kusigaba sethu esithi, Sithini IsiNdebele? Kulesi isigaba injongo yethu yikuthi sifundisane ngokusetshenziswa kolimi lwesiNdebele ngendlela etshengisa ukuba lolwazi lokwenelisa ukugabaza ngalo. Kulesi isifundo ngizathanda ukuthi siqhubeke ngesifundo sethu samabala atsho izinto ezimbili ezehlukeneyo ezingelakho ngitsho ukudlelana lalawo atsho izinto ezimbili ezilengcazelo ezilokudlelana. Uzakhumbula mfundi ukuthi kusifundo sakuqala ngaveza ukuthi sande ukuwahlanganisa amabala la siwathathe njengamabala akusigaba sinye wona ehlukile. Ngaveza ukuthi amabala la ahlelwa abesezigabeni ezimbili ezehlukeneyo. Nganxusa njalo ukuthi uziphe isikhathi uwadinge ku-Isichazamazwi SesiNdebele esahlelwa nguSamukele Hadebe labanye kanye laku-Ihawu Labafundi 3 lo4. Ngingathaba ukuzwa ukuthi wena wathola aphi njalo wafundani ngawo.

Njengoba ngangivezile ukuthi manengi sibili amabala la, ake siqhubeke sikhangele alandelayo sigqiba isifundo sethu. 

  1. Inkomo
  1. Yisifuyo esikhulu esiphose silingane lenyathi esidliwayo njalo singumcebo wabafuyayo. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala: Inkomo yami izele ithole eliduna. Abalimi bathanda ukufuya inkomo. Uzalobola ngenkomo ezinhlanu.
  2. Ngumkhuhlane wokulunywa uvuvuke ohlasela abanye abantu abangahambelani lokugeza ngamanzi aqandayo. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  USimbece ubelokhu ezenwaya eqeda ukugeza ngamanzi aqandayo ngoba uhlutshwa yinkomo. Asiwazi umuthi wokwelapha inkomo ngaphandle nje kokuxwaya ukugeza ngamanzi aqandayo. Usenwaye waze wakhala ngenxa yenkomo esimvuvukise umzimba wonke.
  3. Umthanyelo
  1. Butshani obubotshelwe ndawonye obusetshenziswa ukuhlanza indlu leguma. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Umthanyelo welala uthanyela kuhle okunye. Ekhaya benza imithanyelo ngomhlobo wotshani owaziwa ngokuthi ludodlwane. USinanzeni uthengisa imithanyelo edulayo.
  2. Intombazana ephelekezela umlobokazi emendweni eyabe imncedisa emisebenzini yangekhaya. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  USolakele uzakuba ngumthanyelo kamakoti ngoba ukhuthele. Omunye wabatshakazi uzakuba ngumthanyelo womlobokazi. Kuyasiza ukuba lomthanyelo nxa usiyakwenda ngoba kuyasetshenza emendweni.
  3. Usungulo
  1. Umhlobo wenyoka encane ecakileyo engelabuhlungu ephuma emhlabathini, ikakhulu ehlobo. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala: Sibone usungulo luhuquzela endimeni. Amankazana ayalwesaba usungulo ngoba acabanga ukuthi lulobuhlungu njengezinye inyoka. Abanye bathi kuyazila ukubulala usungulo ngoba luyinyoka engalumiyo. 
  2. Insinjana ecijileyo nganxanye esetshenziswa ukuthunga, ikakhulu impahla yewulu, izicathulo lamasaka. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  USipho uthunga izicathulo ngosungulo azenzele lona. Ungaloli kakhulu usungulo lwakho lungakulimaza. Umama weluka ijesi ngensungulo ezintsha. 
  3. Umumbu osanda kumila. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Sibone ngensungulo ukuthi umumbu usumila endimeni yedwaleni. Iziphandi seziphanda zona insungulo ngoba sekuleviki silimile. Akukakofoleki ngoba lapho okuqatshangwe khona kusesezinsungulo zingagqibeleka.
  1. Umthala

i. Ingxenye yolusu eqathanyana, emhlotshana njalo ebutshelezi. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Izalukazi zithanda umthala eluswini lanxa usuke uzehlule ngoba sezingasela amazinyo. Ubenge kuhle umthala lo ungaze waba lenhlamvana. Uwupheke uvuthwe umthala lo ngoba ungehlula ukhulu lokhu engasela amazinyo.

ii. Umzila oquma isibhakabhaka obonakala entwasa langesikhathi sezulu njalo wande ukuhlola ukuthi izulu lizakuna. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Sibona ngomthala ukuthi lamuhla lingana. Kukhanya lonyaka kuzakuba yinala ngoba kuhlezi kulomthala njalo aliphuzi ukuna ngemva kokuvela kwawo. Sifunde ngokuthi umthala uvame ukuhlola izulu.

  1. Ikhasi

i. Isembeso sesilimo loba sesithelo. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Ungaginyi amakhasi amazambazane. Kuyazila ukunyathela amakhasi endlubu. Amatheza asesidla amakhasi omumbu owele phansi.

ii. Icele elilodwa lephepha egwaleni. Nansi imitsho etshengisa ukusetshenziswa kwaleli ibala:  Sizafunda ngokudla kwesintu kukhasi lesihlanu leNdosakusa. Umake kuhle engikubhale kukhasi lesibili. Kulabafundi abalomkhuba omubi wokudabula amakhasi engwalo zokubala.

Sisigqiba lapha isifundo sethu lesi. Ingqobe isisele kuwe ukuthi uphendle Isichazamazwi SesiNdebele le-Ihawu Labafundi 3 lo4 wenze imisebenzi ehlola ulwazi lwakho ngala abala. Ziphe isikhathi njalo udinge amaphepha emihloliso eyalotshwayo ubone ukuthi ibuya isithini imibuzo yalolu uhlobo uhlale uzilungiselele. Ziphe njalo isikhathi ubale ugwalo Sithini IsiNdebele? uqale ukubala kusukela kukhasi 47 kusiya kukhasi 55.

Sizakuma lapha ngalesi isifundo. Dinga amanye amabala afana lala esifundisane ngawo wengeze ulwazi lwakho ukuze uhlale ulungele ukuvivinywa ngawo. Asihlangane esifundweni esilandelayo lapho esizafundisana khona ngokubumba izaga sisebenzisa amabala esiwaphiweyo. Ivamile limibuzo emihlolisweni, kanti kuhle nje ukuthi njengomninilimi ukwazi ukubumba izaga usebenzisa amabala owaphiweyo. 

Ngu-Prof. Eventhough Ndlovu, Literary Development Officer, Barbara Clara Makhalisa-Nkala Literary Trust.